Een familiebedrijf functioneert als een systeem. De betrokkenheid van de familie bij een bedrijf zorgt voor een bijzondere dynamiek en leidt vaak tot extra complexiteit. Doordat je naast een werkrelatie ook een familierelatie met elkaar hebt, kan dit je familiebedrijf kwetsbaar maken. Onderzoek heeft echter uitgewezen dat de familiefactor kan worden ingezet als een competitief voordeel. Els Schepens (psychotherapeut en gecertificeerd organisatiecoach) en Koen Hendrix (VKW Familiebedrijven) ontleden het familiesysteem Fryns.
Het is een kunst om de familiefactor als een kracht in te zetten en de complexiteit ervan te begrijpen en durven aan te gaan. Om te begrijpen hoe dat moet en aan welke knoppen individuele familieleden en een familie kunnen draaien, is het belangrijk om bij het ontwikkelen van nieuwe kennis meer aandacht te hebben voor het familiesysteem. Als universeel principe geldt voor het familiesysteem dat je volgorde van geboorte je plaats in de hiërarchie vastlegt. Hierbij horen impliciet ook plichten en verantwoordelijkheden. In een bedrijf is je plaats in de hiërarchie eerder gebonden aan je plaats in het organigram, je verantwoordelijkheden en je bijdrage aan het systeem.
Het familiesysteem is een systeem met relationele patronen tussen individuen met verschillende rollen, verantwoordelijkheden en doelen. Het fysiek, sociaal en emotioneel functioneren van individuele familieleden en de relaties met andere familieleden zijn onderling afhankelijk en wederkerig. De onderlinge afhankelijkheid binnen een familie is dus groot. Daardoor is familie enerzijds de grootste ‘asset’, maar aan de andere kant vaak ook de grootste potentiële bron van stress.
Continuïteit
De bestaansreden van een bedrijf is het antwoord op de vraag: ‘Waarom is dit product ooit gemaakt?’ Die vraag vormt het hoofddoel van de organisatie en bepaalt focus en richting. Voor de familie Fryns is het terug sexy maken van jenever het leidmotief. Bij familiebedrijven speelt er nog iets anders mee: hier is ‘het doorgeven’, de continuïteit vaak de bestaansreden. Het doorgeven van het bedrijf aan de volgende generatie is in veel gevallen belangrijker dan winst maken. We zien bij de familie Fryns dat de vierde en vijfde generatie het heft in handen nemen om Fryns 2.0 op de markt te zetten.
Ieder krijgt zijn plek en volgorde in een familiesysteem en deze plek is existentieel. Er zijn generaties voor jou en mogelijk nog vele generaties na jou. Leven en overleven staan centraal in een familiesysteem. Vanuit systemisch perspectief is doorgeven van het leven aan de volgende generatie het enige doel van een familiesysteem. Michel verstaat de kunst om ‘door te geven’ om zo zijn dochter in haar volle kracht te kunnen laten staan. Zo worden krachten gebundeld en leert hij zijn krachten wijs in te zetten. Zo mooi om verwoord te zien dat Michel als mentor voor zijn dochter het principe van ‘vallen en opstaan’ doorgeeft, waarna zijn missie volbracht is.
Balans
Balans is het geheim: een andere universele wetmatigheid van toepassing op een systeem is dat er een balans moet zijn tussen geven en nemen om het systeem optimaal te laten functioneren. Neemt iedereen zijn plek en verantwoordelijkheden op? Wat kunnen we leren van elkaar? Een gemiddeld niveau van cohesie en flexibiliteit leidt tot een gebalanceerd familiesysteem met een adequate reactie op stress en crisissituaties.
Regionale verankering
Familiebedrijven zijn ook vaak sterk regionaal geworteld. Ze streven naar continuïteit van datgene dat generaties voor hen hebben opgebouwd (rentmeesterschap) en zo kunnen ze hun eigen koers varen. Het heeft moed en doorzetting gevraagd van Michel om een stuk roemrijke Hasseltse geschiedenis terug op de kaart te zetten en de cirkel rond te maken door het merk Fryns weer te verwerven. ‘We zijn met twee generaties een verhaal aan het opbouwen’: Erkenning van de geschiedenis geeft ruimte voor iets nieuws, geeft kracht om stappen naar voren te kunnen zetten. Hoe bijzonder is het om pionier te zijn, start-up te zijn binnen het eigen familiebedrijf.
Familie is de grootste ‘asset’, maar vaak ook de grootste potentiële bron van stress.
Rolverwarring
Een ander principe is dat het familiesysteem en het organisatiesysteem vaak door elkaar lopen. De betrokkenheid van een familie bij een bedrijf brengt veel kansen met zich mee, maar ook diverse uitdagingen, onder andere door rolverwarring. Het is zeker niet eenvoudig om samen met je familie te werken en te ondernemen, maar wel erg uitdagend! Wat het zo uitdagend maakt? De emoties en betrokkenheid zullen ook wel eens in de omgekeerde richting werken. De passie gaat mee van de werkvloer naar de keuken, of naar het verjaardagsfeest van oma. En dan bestaat de kans dat de dingen niet tot rust kunnen komen. Of omgekeerd, de olifant is in de ruimte. Iedereen weet dat die er is maar zwijgt die dood. Gebrek aan communicatie is dan de dooddoener.
Communicatievaardigheid
Een tekort aan communicatie over ieders verwachtingen, belangen en wensen en het te weinig inleven in elkaars situatie kan bijvoorbeeld leiden tot stevige uitdagingen bij de bedrijfsopvolging. Bij het overeenkomen van de wijze waarop de familie betrokken wil zijn (en blijven) bij het bedrijf en het bepalen van de strategische koers, moeten verschillende belangen vanuit de rollen van familielid, directie en eigenaar tegen elkaar worden afgewogen. Het is dus belangrijk om kennis te ontwikkelen over de elementen van de ondernemende familie die het functioneren van de familie en het familiebedrijf beïnvloeden. Hierbij kunnen we bouwen op inzichten die de afgelopen jaren zijn ontwikkeld. Onderzoek heeft uitgewezen dat families die effectief met elkaar communiceren, en dus over goede communicatievaardigheden beschikken, beter in balans zijn (in termen van cohesie en flexibiliteit) en daarmee de kans vergroten ook functioneel en veerkrachtig te blijven.
Natuurlijke hiërarchie
Binnen een subsysteem is er een natuurlijke hiërarchie en kennen we intuïtief onze plek. Elk systeem kent een natuurlijke ordening. Aan de plaats die we innemen in de hiërarchie is verantwoordelijkheid en macht verbonden. Om over na te denken: waar hoor je thuis in de rangorde binnen het bedrijf? Waar als aandeelhouder? Waar binnen het gezin? Waar zit het verschil? Wanneer en waar ontstaat bij jullie rolverwarring? Zo is Michel tegelijkertijd vader, bedrijfsleider, aandeelhouder, zoon van en is Céleste zowel dochter, bedrijfsvoerder, kleindochter. Je kan deze rollen helder houden door hierover een bewustzijn te creëren, hierover te communiceren en durven af te bakenen. Licht in vergaderingen of discussies met familieleden toe vanuit welke plek en belangen je reageert zodat dit helder en duidelijk is voor iedereen.
Veel voordelen
Families hebben dus een grote en onmiskenbare invloed op het gedrag van mensen en de wijze waarop zij (samen)werken in het bedrijf, maar in het vakgebied van de familiebedrijfskunde is hier nog maar in beperkte mate aandacht voor geweest. Laatste onderzoeksbevindingen wijzen erop dat nieuwe generaties binnen een familiebedrijf een katalyserende werking hebben bij vernieuwing en duurzaamheid. Michel en Céleste verstaan zeer goed de kunst om oud en nieuw te integreren. Onderzoek bij familiebedrijven heeft inmiddels uitgewezen dat gebruik maken van het verleden bij het ontwikkelen van nieuwe producten juist voordelen biedt. Het spreekt klanten aan (nostalgie, betrouwbaar) en het biedt voordelen bij het innoveren, omdat je niet vanaf nul hoeft te beginnen. Daarnaast zijn deze tradities moeilijk te kopiëren door concurrenten, waardoor deze een competitief voordeel bieden. Ondanks de voordelen die de tradities en historie een familiebedrijf kunnen bieden, is het cruciaal om de ontwikkelingen in de externe omgeving die relevant zijn voor het bedrijf te volgen en daar waar mogelijk hier proactief op in te spelen. Een lerende houding van de familie, als cultuurdrager binnen het bedrijf, is essentieel om veerkrachtig en wendbaar te kunnen zijn.
Als ik aan een ondernemende familie vraag wat hun belangrijkste doel is met betrekking tot het bedrijf, dan krijg ik vaak twee antwoorden: plezier hebben met elkaar en de continuïteit van het bedrijf waarborgen. De verwachting (en hoop) is dat, door de continuïteit van het bedrijf en de condities die daarvoor noodzakelijk zijn centraal te stellen, ondernemende families de noodzaak inzien van (het ontwikkelen van) een lerende houding. Een lerende houding is een voorwaarde om als bedrijf relevant te blijven in de markt waarin je opereert en proactief in te spelen op ontwikkelingen die op je afkomen.
Het is zaak om de uitdagingen die er spelen, binnen de familie, binnen het bedrijf of onder de eigenaren, op tafel te leggen en bespreekbaar te maken. De onafhankelijke input van een buitenstaander is hierbij onontbeerlijk. Of dit nu een collega-ondernemer is om mee te sparren, een coach voor de familie om te werken aan de onderlinge relaties, een adviseur die meer op de procesbegeleiding zit en meedenkt in wat er nodig is om een probleem op te lossen, of een consultant met specifieke expertise voor een technisch vraagstuk.
Familiebedrijven waar nieuw perspectief belangrijk is, hebben behoefte aan kritische meedenkers. (mentoren) Ze staan voor complexe keuzes.